काठमाडौँ – विश्व अहिले चौथो औद्योगिक क्रान्तिको युगमा छ, जहाँ प्रविधि जीवनका हरेक क्षेत्रमा प्रवेश गरिसकेको छ। सूचना–प्रविधि (आइसिटी) को तीव्र प्रगतिले शिक्षा, स्वास्थ्य, कृषि, व्यापार, शासनदेखि व्यक्तिगत जीवनसम्मै नयाँ परिभाषा दिएको छ । यसै प्रक्रियालाई हामी डिजिटलाइजेशन भन्छौं ।
नेपाल जस्तो विकासोन्मुख मुलुकका लागि डिजिटलाइजेशन कुनै विकल्प होइन, अनिवार्यता हो । भौगोलिक कठिनाइ, भौतिक पूर्वाधारको कमी, र स्रोतसाधनको अभावबीच पनि डिजिटल प्रविधिले विकासको छोटो बाटो देखाइरहेको छ ।चौथो औद्योगिक क्रान्तिको युगमा प्रवेश गरेको विश्वमा नेपाल डिजिटलाइजेशनमार्फत शिक्षा, स्वास्थ्य, कृषि, व्यापार, वित्त र शासन क्षेत्रमा सुधार ल्याउने प्रयासमा छ । मोबाइल फोन र इन्टरनेट प्रयोगकर्ताको संख्या तीव्र रूपमा बढ्दो छ, जसले डिजिटल सेवा विस्तारको आधार तयार पारेको छ ।
नेपालमा डिजिटलाइजेशनको अवस्था 
नेपालमा पछिल्ला दुई दशकमा मोबाइल फोन र इन्टरनेट प्रयोगकर्ताको विस्फोटक वृद्धि भएको छ । करिब ९० प्रतिशतभन्दा बढी नागरिक मोबाइल प्रयोग गर्छन् भने इन्टरनेट पहुँच तीव्र गतिमा बढ्दो छ ।
शिक्षा क्षेत्रः अनलाइन कक्षा, ई–लाइब्रेरी र डिजिटल नोट्सको प्रयोग बढ्दो छ ।
स्वास्थ्य क्षेत्रः टेलिमेडिसिन, अनलाइन स्वास्थ्य परामर्श र डिजिटल अभिलेख प्रणाली सुरु भएको छ ।
कृषि क्षेत्रः मौसम पूर्वानुमान, डिजिटल बजार सूचना र स्मार्ट सिँचाइ प्रविधि प्रयोगमा भैरहेको छ ।
वित्त क्षेत्रः मोबाइल बैंकिङ, ई–वालेट र क्यूआर पेमेन्ट सामान्य भएका छन् ।
शासनः नागरिकता, पासपोर्ट, कर भुक्तानी, ई–गभर्नेन्स सेवा विस्तार हुँदैछ ।
डिजिटलाइजेशनका अवसर र प्रभावहरु
नेपालमा डिजिटल प्रविधिको प्रयोगले प्रत्यक्ष र अप्रत्यक्ष रूपमा विभिन्न क्षेत्रहरूमा सुधार ल्याइरहेको छ ।
अर्थतन्त्रमा योगदानः ई–कमर्स र डिजिटल भुक्तानीले व्यापारलाई सरल र छिटो बनाइरहेको छ । युवालाई स्वरोजगारतर्फ आकर्षित गर्दैछ ।
कृषि आधुनिकीकरणः डिजिटल उपकरणले किसानलाई मौसम, बीउ, मल र मूल्यबारे समयमै जानकारी पुर्‍याइरहेको छ ।
शिक्षा र सीप विकासः अनलाइन प्लेटफर्मले ग्रामीण र शहरी बीचको अन्तर घटाएको छ ।
स्वास्थ्य सेवा सुधारः टेलिमेडिसिनले विशेषज्ञ डाक्टरसम्म ग्रामीण नागरिकलाई जोडेको छ ।
पारदर्शिता र जवाफदेहिताः ई–गभर्नेन्समार्फत सरकारी कामकाज पारदर्शी हुँदै गएको छ, जसले भ्रष्टाचार नियन्त्रणमा सहयोग गर्छ ।
यसका चुनौतीहरू
यद्यपि अवसर धेरै छन्, नेपालले केही चुनौतीहरू पनि सामना गर्नुपर्छ
ग्रामीण क्षेत्रमा पूर्वाधारको कमी ।
डिजिटल साक्षरताको कमी ।
साइबर सुरक्षा जोखिमः ह्याकिङ, ठगी, डेटा चोरी ।
नीति र कार्यान्वयनबीच खाडल ।
आर्थिक स्रोतको अभाव ।
यी चुनौती समाधान नगरी डिजिटल नेपाल सम्भव छैन ।
अन्तर्राष्ट्रिय अनुभवहरु
विश्वका राष्ट्रहरूले डिजिटलाइजेशनलाई प्राथमिकता दिएका छन् ।
एस्टोनियाः पूर्ण ई–गभर्नेन्स प्रणाली लागू ।
भारतः डिजिटल इन्डीया अभियान मार्फत गाउँ–गाउँसम्म इन्टरनेट र डिजिटल पेमेन्ट प्रणाली ।
चीनः ई–कमर्स र डिजिटल पेमेन्टमा अग्रणी ।
अमेरिका र युरोपः कृत्रिम बुद्धिमत्ता, साइबर सुरक्षा र क्लाउड कम्प्युटिङमा नेतृत्व ।
अन्तर्राष्ट्रिय सहकार्य र संवयः
ज्ञान र प्रविधि हस्तान्तरणः विकसित राष्ट्रसँग सहकार्य गरेर नयाँ प्रविधि सिक्न ।
साइबर सुरक्षाः डेटा चोरी र साइबर अपराधको सामना गर्न अन्तर्राष्ट्रिय सहयोग आवश्यक ।
विद्यार्थी र व्यवसायी आदान–प्रदानः सीप र अनुभव आदान–प्रदानमा योगदान ।
अन्तर्राष्ट्रिय संस्था सहयोगः संयुक्त राष्ट्रसंघ, विश्व बैंक, एशियाली विकास बैंक जस्ता संस्थाबाट पूर्वाधार विस्तार।
विदेशी लगानीः आइटी कम्पनीहरूलाई आकर्षित गरेर डिजिटल आवटसोसिड हब बन्ने अवसर ।
निष्कर्ष
नेपालको भविष्य डिजिटलाइजेशनसँग गासिएको छ । यसले शिक्षा, स्वास्थ्य, कृषि, व्यापार, वित्त र शासन सबै क्षेत्रमा सुधार ल्याउनेछ । तर पूर्वाधार अभाव, डिजिटल साक्षरताको कमी, साइबर सुरक्षा र नीति कार्यान्वयनका चुनौती समाधान नगरी यो यात्रा सम्भव छैन ।
नेपालले आफ्ना स्रोतसाधन परिचालन मात्र नभई विकसित राष्ट्र र अन्तर्राष्ट्रिय संस्थासँग सहकार्य गर्दै अघि बढ्नुपर्छ । सहकार्य, संवय र दृढ राजनीतिक इच्छाशक्ति सहित नेपालले डिजिटल युगमा आफ्नो पहिचान बनाउन सक्नेछ ।